2022

The Order of Books

ระเบียบแห่งหนังสือ

Credit: www.history.com/news/printing-press-renaissance

ในข้อเขียน What is an Author? มิแช็ล ฟูโกต์ (Michel Foucault) ได้ชี้ชวนชักนำเรากลับไปยังต้นกำเนิดอันยอกย้อนสลับซับซ้อนของ ‘ผู้ประพันธ์’ ที่แรกเริ่มเดิมทีนั้นอาจไม่ใช่ ‘บุคคล’ แต่เป็นผลจากการถักทอของ ‘วาทกรรม’ หรือ ‘ผลิตผล’ ทางภาษา ความคิด ความเชื่อ ความรู้ที่แพร่กระจายผ่านข้อเขียนและตัวบทต่างๆ

หมายความว่าอย่างไร? ‘ผู้ประพันธ์’ ยังมิใช่พระเจ้า หรือผู้กำเนิดทุกสรรพสิ่ง แต่คงเป็นสิ่งที่ถูกสร้าง ถูกแปล ถูกคัดลอก และเป็นสิ่งประกอบสร้างทางสังคมและองค์ความรู้ที่มีมาก่อนหน้า

‘ผู้ประพันธ์’ จึงเป็นเหมือน ‘ฟังก์ชั่น’ ที่ใช้เป็นจุดตัด-จุดอ้างอิง และเพื่อการควบคุม โดยเฉพาะในยามที่ความรู้แบบโลกวิสัย-ภาษาท้องถิ่นแพร่ขยายผ่านสมุดบันทึก หนังสือจากการคัดลอก (manuscripts) ที่ประกอบสร้างจากตัวบทต่างกรรมต่างวาระทั้งหลายแผ่อิทธิพลผ่านอำนาจของ ‘ตัวบท’

การเกิดขึ้นของผู้ประพันธ์จึงนับว่าเป็นเรื่องใหม่สำหรับประวัติศาสตร์หนังสือ ซึ่งมีความเป็นมายาวนนานกว่า หรือสามารถสืบย้อนกลับไปตั้งแต่ที่หนังสือยังคงเป็นเพียงจารึก ม้วนกระดาษ หรือมิได้เป็นเล่ม เป็นไฟล์ เช่นที่เรารู้จักกันในทุกวันนี้

บทความโดย กิตติพล สรัคคานนท์ แห่ง Books & Belongings หนึ่งใน collaborator สำหรับเทศกาลในปีนี้ของเรา ติดตามนิทรรศการ The Order of Books และกิจกรรมงานเสวนาได้ในงาน BANGKOK ART BOOK FAIR ปีนี้

Johannes Gutenberg’s first printing press.
Universal History Archive/Universal Images Group/Getty Images
Credit: www.history.com/news/printing-press-renaissance

เมื่อหนังสือคือวาทกรรม

ยุคแห่งการคัดลอกจึงอาจสามารถแบ่งออกเป็น 2 ห้วงเวลากว้างๆ ด้วยกันคือ ยุคอัสมาจารย์ (monastic age) นับจากอาณาจักรโรมันล่มสลายมาจนถึงศตวรรษที่ 12 และยุคโลกวิสัย (secular age) ที่แม้จะกินระยะเวลาเพียงศตวรรษที่ 13-14 แต่ก็นับว่ามีบทบาทต่อกระบวนการผลิตหนังสือและโครงสร้างในระบบการทำงานอย่างมีนัยสำคัญ

นี่ก็คือบรรยากาศทางความคิดที่เป็นอยู่/มีมาก่อนใน ‘ช่วงต้นของยุคใหม่’ (หรือศตวรรษที่ 15-16) ซึ่ง ‘หนังสือ’ มี ‘โครงสร้าง’ และ ‘รูปแบบ’ ที่ค่อนข้างเฉพาะตัว

แม้เทคนิคการพิมพ์แบบตัวเรียงพิมพ์ (movable type) จะเริ่มเป็นที่รู้จักและถูกใช้งานตั้งแต่ศตวรรษที่ 15 เป็นต้นมา แต่ ‘หนังสือ’ ที่บรรดา ‘ผู้รู้หนังสือ’ อ่าน หรือกระทั่งพยายาม ‘แปล’ และ ‘เขียน’ ออกมายังต้องอาศัยกระบวนการ ‘คัดลอก’ โดย ‘นักคัดลอก’ หรือส่งเข้าไปยัง ‘โรงคัดลอก’ ในการผลิต

กระบวนการผลิตหนังสือในห้วงเวลานี้ ที่ต้องผ่านการเซ็นเซอร์ อนุมัติรับรองอย่างเข้มงวดโดยผู้มีอำนาจ แม้จะไม่เรียกว่า รวดเร็วทันใจ แต่ก็นับว่ามีความละเอียดปราณีต และพัฒนาไปไกลจนเป็นระบบที่สามารถควบคุมและไว้วางใจได้ การเข้าเล่มได้ที่มีความสวยงามและคงทนด้วยวัสดุที่หาได้ยากทั้งหลาย จึงไม่แปลกหากหนังสือจากการคัดลอกที่ผลิตได้ทีละน้อยนี้จะกลายเป็นของสะสมของบรรดาเจ้านาย ชนชั้นสูง และบรรดาห้องสมุดต่างๆ

หนังสือจากการคัดลอกมีขนาด เทคนิคในการเขียน การออกแบบจัดวางภาพประกอบที่ต้องเรียกว่าหลากหลาย และล้ำหน้าไปไกลมากจนเรียกได้ว่า แม้เทคนิคการพิมพ์จะเริ่มเป็นที่รู้จักมากขึ้น ทว่าการคัดลอกก็ยังคงได้รับความนิยมอยู่ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง ผลงานของพวกนักคิดอิสระทั้งหลายที่ต้องการเผยแพร่ความคิดโดยไม่ต้องการติดขบวนการเซ็นเซอร์ก็มักเลือกใช้บริการโรงคัดลอกแทน

เป็นได้ว่า เทคนิคการพิมพ์ในยุคต้น ซึ่งยังต้องใช้ทั้งแรงงานคนในการพิมพ์เป็นหลัก ยังไม่มีจักรกล หรือเครื่องทดแรงที่มีประสิทธิภาพ รวมถึงกระดาษที่ได้คุณภาพมาตรฐาน ซึ่งสามารถทำราคาแข่งขันได้ สิ่งที่เทคนิคการพิมพ์ถือว่าได้เปรียบกว่าก็คือ ‘ปริมาณ’ ในการผลิตซ้ำที่เพิ่มไปเป็นหลักพัน หรือหลายพันต่อครั้ง

อย่างไรก็ตาม การพิมพ์กับการคัดลอกก็ไม่ได้ถือว่าเป็นปฏิปักษ์ต่อกัน หรือเป็นเทคโนโลยีที่มาแทนกันในทันทีเหมือนอย่างที่เราส่วนใหญ่เชื่อกัน เพราะว่าไปแล้ว สิ่งพิมพ์ใน 2-3 ศตวรรษแรกๆ ยังเน้นไปที่การผลิตงานประเภทใบประกาศ จุลสาร เอกสารรับรอง และอื่นๆ ที่ไม่ใช่ ‘หนังสือ’ หรืออาจกล่าวได้ด้วยซ้ำไปว่า ด้วยการพิมพ์นี้เองที่ทำให้คนจำนวนมากที่ไม่ได้อยู่ในวัฒนธรรมอ่านเขียน เริ่มให้ความสำคัญกับการเขียนอ่าน หนังสือที่ได้รับการจัดพิมพ์ในยุคต้นจึงต้องเว้นพื้นที่ไว้ให้นักอ่านจดบันทึก หรือสิ่งพิมพ์ยุคต้นนี้เองที่กระตุ้นให้คนจำนวนหนึ่งเริ่มเรียนรู้ที่จะเขียน

‘การปฏิวัติสิ่งพิมพ์ของกูเทนแบร์ก’ จึงไม่ใช่การพลิกฟ้าคว่ำแผ่นดิน แต่เป็นกระบวนการเปลี่ยนแปลงที่กินระยะเวลาสืบเนื่องอย่างยาวนาน เป็นการพลิกผันที่เกิดขึ้นอย่างช้าๆ ผ่านวิถีชีวิต และโลกประจำวัน โดยประเด็นที่เราจะได้พูดคุยต่อไปก็มีความเกี่ยวโยงกับการสร้างตัวตนของนักประพันธ์ (Author) ในความหมายของผู้เขียน (Writer) จนไปถึงเรื่องของลายเซ็นและต้นฉบับลายมือ (Autograph manuscripts) ของนักประพันธ์ ซึ่งการมีอยู่ หรือ ‘การค้นพบ’ เช่นในกรณี 120 Days of Sodom ของมาร์กี เดอ ซาด (Marquis de Sade) ที่เขาเขียนขึ้นขณะอยู่ในคุกบาสตีย์จนถึง Ulysses ของ James Joyce ล้วนแล้วแต่เป็นประเด็นที่มีความสลับซับซ้อน และสมควรให้พูดถึง

อย่างไรก็ตาม ประวัติศาสตร์ย่อฉบับพิสดารนี้เล่าผ่านความเชื่อที่ว่า ความรู้ หรือความรู้ทางประวัติศาสตร์ โดยเฉพาะอย่างยิ่งประวัติศาสตร์การเขียนอ่านนั้นเป็นไปได้ ดังนั้น ในบางเรื่องราว แม้จะฟังดูยอกย้อน และเต็มไปด้วยจุดหักมุมทั้งหลาย แต่ก็วางอยู่บนข้อเท็จจริงจากการค้นคว้าของนักประวัติศาสตร์หนังสือที่มีความเชื่อเช่นที่กล่าวมา

Credit: upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ae/Colporteur%2C_huile_sur_toile%2C_XVII_s._Anonyme_%28école_française%29.jpg

จากม้วนสู่เล่ม
จากวัฒนธรรมการคัดลอกสู่วัฒนธรรมการพิมพ์

รูปแบบของหนังสือที่เรารู้จักกันอยู่ทุกวันนี้เป็นผลจากความเปลี่ยนแปลงสำคัญที่เกิดขึ้นใน 2 ห้วงเวลาด้วยกัน

ห้วงเวลาแรกสุดนั้นเกิดขึ้นในช่วง 300 ปีแรกของคริสตกาลที่ข้อเขียนและตำรามากมายเริ่มเปลี่ยนรูปแบบจากม้วนกระดาษกลายมาเป็นเล่ม หรือพูดง่ายๆ ก็คือเปลี่ยนจากการอ่านแบบทางตั้ง (Vertical Reading) ไปสู่การอ่านแบบทางนอน (Horizontal Reading) ซึ่งความเปลี่ยนแปลงนี้ส่งผลให้เกิดเลขหน้า (pagination) สารบัญ ระบบการอ้างอิง ระบบการอ่านในเชิงเปรียบเทียบ จนไปถึงโครงสร้างของหนังสือที่เรารู้จักในปัจจุบัน ซึ่งเทคโนโลยีและเครื่องมืออย่างคอมพิวเตอร์ สมาร์ตโฟน และแทบเล็ตได้นำพาประสบการณ์การอ่านแบบทางตั้งกลับมา และการอ่านแบบทางนอนก็ค่อยๆ ลดบทบาทความสำคัญลง หนังสือดิจิทัลสามารถเป็นได้ทั้งม้วนกระดาษ (Scroll) หรือสามารถเป็นเล่ม (Codex) ซึ่งก็เป็นเรื่องยอกย้อนของประวัติศาสตร์หนังสือ ดังที่บางคนได้ตั้งข้อสังเกตไว้

เพียงแต่หนังสือกลายเป็นเล่มตั้งแต่ยุคแห่งการคัดลอก ซึ่งมีส่วนในการวางรากฐานความคิดให้กับเทคนิคการพิมพ์อย่างมาก หาก ณ เวลานั้น ผู้ทำหน้าที่ผลิตซ้ำหนังสือคืออาลักษณ์/เสมียน (scrivener) ที่ประจำอยู่ในโรงคัดลอก ซึ่งทำหน้าที่คล้ายเหมือนเครื่องพิมพ์ในปัจจุบันที่เปลี่ยนเสียงอ่านให้กลายเป็นตัวหนังสือ จึงไม่แปลกหาก ‘โรงพิมพ์ยุคบุกเบิก’ นี้จะอื้ออึงไปด้วยเสียงอ่านแทนเสียงเครื่องจักร

จนกระทั่งศตวรรษที่ 14-15 เทคนิคการพิมพ์ด้วยตัวเรียงพิมพ์ได้ถูกพัฒนาโดยโยฮันเนส กูเตนแบร์ก (Johannes Gutenberg) นำไปสู่การเปลี่ยนแปลงทางสังคมโดยกว้างขวาง นับตั้งแต่การปฏิรูปศาสนา (Reformation) ไปจนถึงการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองในเวลาต่อมา จึงไม่แปลกที่นักประวัติศาสตร์หนังสือบางคนจะยกให้ศตวรรษที่ 14-15 เป็นการปฏิวัติของสิ่งพิมพ์ (Printing Revolution)

แม้กระนั้น การยอมรับคำคำนี้ในฐานะของข้อเท็จจริง หรือความรู้ทางประวัติศาสตร์ที่เป็นจริงก็ยังเป็นปัญหา เพราะอาจทำให้เราคิดว่า วัฒนธรรมการพิมพ์นั้นได้เข้ามาแทนที่การคัดลอกโดยสมบูรณ์ คือมองความเปลี่ยนแปลงนี้ในฐานะอุบัติการณ์ (event) แต่ในความเป็นจริงแล้วนั้น การพิมพ์ในยุคแรกเริ่มยังอาศัย ‘มือ’ และ ‘แรงคน’ ดังนั้นในความสามารถในการผิลิตเชิงของปริมาณก็ยังนับว่า ‘จำกัด’ โดยยังไม่นับรวมถึงความรู้ในการทำกระดาษที่เป็นเรื่องใหม่สำหรับสังคมตะวันตก ซึ่งก็ทำให้กว่าเทคโนโลยีการพิมพ์จะทำหน้าที่เผยแพร่ความรู้วงกว้างเช่นที่เราเข้าใจจริงๆ ก็ต้องกินระยะเวลาอีกหลายศตวรรษ

อย่างไรก็ตาม สิ่งตีพิมพ์ในช่วงแรกก็มีส่วนช่วยให้นักอ่าน หรือกระทั่งคนทั่วไปให้ความสนใจกับ ‘การเขียน’ สิ่งเหล่านี้อธิบายได้จากข้อเท็จจริงพื้นฐาน 3-4 เรื่องด้วยกันคือ

หนึ่ง แม้แท่นพิมพ์แบบตัวเรียงพิมพ์จะได้รับความนิยมมากขึ้น แต่งานที่ตีพิมพ์โดยส่วนใหญ่โดยเฉพาะในช่วงสองถึงสามร้อยปีแรกกลับเป็นพวกใบประกาศ เอกสาร หรือจุลสาร หนังสือที่เป็นเล่มยังคงมีจำกัด และอาจไม่ได้มีจำนวนมากเหมือนที่หลายคนประมาณการไว้ หนังสือส่วนใหญ่ยังถูกผลิตจากโรงคัดลอกที่ถือว่าได้มาตรฐาน และถูกมองว่ามีจรรยาบรรณกว่าโรงพิมพ์ที่ผู้เป็นเจ้าของผลงานไม่สามารถแน่ใจได้เลยว่ามีการแอบพิมพ์เกินจำนวนหรือเปล่า ยิ่งเมื่อโรงพิมพ์และหน้าร้านในเวลานั้นเป็นที่เดียวกัน ก็มักเกิดเรื่องอื้อฉาวที่มีการขายส่วนที่แอบพิมพ์ก่อนและเก็บส่วนที่จ้างพิมพ์ไว้ขายที่หลัง เรื่องราวความไม่ซื่อสัตย์ของช่างพิมพ์โรงพิมพ์ถือได้ว่าเป็นที่โจษจัน โดยเฉพาะในยุคทองของสเปน (Spanish Golden Age) จนเซร์บันเตส (Cervantes) ได้นำไปเขียนล้อเลียนไว้ในงาน Novelas ejemplares

สอง จุดแข็งอย่างหนึ่งของหนังสือคัดลอกคือการควบคุมปริมาณหรือจำนวนเล่มได้มากกว่าหนังสือที่ผลิตจากโรงพิมพ์ สำหรับพวกนักคิดอิสระ (Free Thinker) ทั้งหลายที่ต้องการเผยแพร่ความคิด การใช้บริการของโรงคัดลอกถือว่าเป็นช่องทางหลบหลีกการตรวจจับเซนเซอร์ของทางการหรือผู้มีอำนาจได้ดีกว่าการพิมพ์ในโรงพิมพ์ รวมถึงเป็นการเผยแพร่ในวงจำกัด มิให้ผลงานของพวกเขาตกไปอยู่ในมือของนักอ่านที่ขาดความสามารถหรือสติปัญญาที่จะเข้าใจ โรงคัดลอกทำให้เกิดการนำเข้าหรือผลิตกระดาษในราคาที่ต่ำกว่ากระดาษหนัง หรือลูกวัว (Vellum) สิ่งพิมพ์ในช่วงเวลาแรกส่งเสริมวัฒนธรรมการเขียน โดยหนังสือที่ตีพิมพ์จะเว้นพื้นที่ริมกระดาษ (Marginalia) หรือหน้าว่างไว้สำหรับการบันทึก หรือไม่เกินเลยไปจากความจริงเลยหากจะกล่าวว่า “การอ่านในเวลาคือการเขียน”

สาม ด้วยเหตุนี้เอง วัฒนธรรมการพิมพ์จึงไม่ได้เป็นปฏิปักษ์กันอย่างที่เราเข้าใจ และที่จริงมีส่วนส่งเสริมกันกลายๆ เพียงแต่เมื่อถึงปลายศตวรรษที่ 17 เทคนิคการพิมพ์แต่เดิมที่เคยใช้แรงคนโดยตรงถูกแทนที่ด้วยระบบจักรกล การผลิตหนังสือก็ด้วยการพิมพ์ก็เริ่มแซงหน้าการผลิตหนังสือด้วยการคัดลอก การแย่งชิงกันตีพิมพ์หนังสือเล่มเดียวกันนำมาซึ่งความขัดแย้ง ด้วยว่าในอดีตนั้น ผู้มีอำนาจในการพิมพ์ (Authority) นั้นไม่จำเป็นต้องเป็นผู้เขียน สิทธิ์ในงานเขียน (Right in Copy) เป็นสิ่งที่ซื้อขายได้ และไม่เพียงเท่านั้น มันยังสามารถทำปลอมขึ้นได้อีกด้วย ว่ากันว่า อย่างลายมือชื่อของเชคสเปียร์นั้นมีถึง 6 แบบเป็นอย่างน้อย สิทธิ์ในการตีพิมพ์ผลงานของเชคสเปียร์จึงเต็มไปด้วยปัญหาและข้อถกเถียง

สี่ ความยุ่งเหยิงวุ่นวายนี้นำมาสู่การตรากฎหมาย Statue of Anne หรือ Statue of Queen Anne ซึ่งได้รับการยกย่องให้เป็นแม่แบบของแนวคิดเรื่องลิขสิทธิ์ ในปี 1710 ตัวบทกฎหมายนี้เองได้ทำให้ผู้สร้างสรรค์ชิ้นงานถือเป็นเจ้าของ และผู้ถือครองสิทธิ์ที่ไม่ใช่ผู้สร้างสรรค์ก็ถูกจำกัดเวลาถือครองลงเหลือเพียง 15 ปี

James Joyce (1881-1941), autograph title page for Ulysses. EL4 .J89ul 922 MSCredit: rosenbach.org/wp-content/uploads/2020/04/EL4-J89ul-922-MS-title-from-transparency-e1587741098663.jpg

จากคณะเขียนสู่นักเขียน
จากลายมือชื่อสู่ต้นฉบับลายมือ

กล่าวได้ว่า กฎหมายนี้ได้เปลี่ยนแปลงสถานะของนักเขียนให้เป็นผู้มีสิทธิและอำนาจเหนือผลงาน ในอีกทางมันเปลี่ยนมุมมองเกี่ยวกับสุนทรียศาสตร์และการสร้างสรรค์อย่างมีนัยสำคัญ

งานเขียนคือทรัพย์สินของผู้เขียน แต่เป็นทรัพย์สินที่ไม่มีใครเอาไปได้ หรือจนกว่านักเขียนคนนั้นจะตาย

อย่างไรก็ตาม ความคิดและภาษาถือเป็นสิ่งสากล หรือไม่อาจมีใครครอบครองได้ ดังที่ฟิชเท่ (Fichte) นักปรัชญาเยอรมันผู้กระโดดลงไปสู่สงครามการลักลอบตีพิมพ์ (Piracy) ได้ชี้เตือนไว้ ดังนั้นคงจะไม่มีอะไรที่จะเป็นเครื่องพิสูจน์ความเป็นเจ้าของผลงานได้ดีไปกว่า ‘ต้นฉบับลายมือ’ หรือ Autograph Manuscript หรือที่เรียกกันว่า Autograph

นี่เป็นเหตุให้ครึ่งหลังของศตวรรษที่ 18 นักเขียนจำนวนมาก ไม่ว่าจะเป็นรุสโซ (Rousseau) หรือดิดโรต์ (Diderot) ให้ความสำคัญกับการทำหนังสือต้นฉบับลายมือ อย่างกรณีของรุสโซนั้นสมุดต้นฉบับลายมือของหนังสือบางเล่มของเขามีถึง 3 ชุดด้วยกัน

การมีอยู่ของต้นฉบับลายมือ ไม่ว่าจะเป็นลายมือจริงๆ ของนักเขียน หรือลายมือเสมียนนักคัดลอกซึ่งมีลายเซ็นนักเขียนกำกับนั้นจึงเป็นสิ่งที่จำเป็นต้องมี หรือเกิดขึ้นโดยเงื่อนไขของความเปลี่ยนแปลง ซึ่งก่อนหน้าหรือนับย้อนกลับไปยังศตวรรษที่ 16-17 สมุดต้นฉบับเหล่านี้แทบไม่เคยมีอยู่ หรือหากมีก็ด้วยหน้าที่เป้าหมายบางอย่างที่ต่างไปจากครึ่งหลังของศตวรรษที่ 18

จึงไม่แปลกที่ปัสกาล (Pascal) หรือแม้แต่มงแตจ์น (Montaigne) จะไม่มีสมุดต้นฉบับ หรือกล่าวให้ชัดก็คือสำหรับมงแตจ์นนั้นเราจะได้เห็นข้อเขียนต่างๆ ของเขาปรากฏอยู่ก็เพียงริมขอบกระดาษของหนังสือที่เขาอ่าน

การค้นพบ 120 Days of Sodom ต้นฉบับที่สาบสูญของมาร์กี เดอ ซาด (Marquis de Sade) จึงนับเป็นเหตุการณ์สำคัญ เพราะมันเป็นการยืนยันการมีอยู่ของผลงานที่สืบย้อนไปก่อนเหตุการณ์บุกถล่มคุกบาสตีย์ในช่วงก่อนการปฏิวัติฝรั่งเศส

‘สมุดต้นฉบับ’ จึงเป็นทั้งเครื่องแสดงตัวตนของนักเขียนและหลักฐานของผลงาน แต่การรักษาไว้ก็อาจวางบนเงื่อนไขทางใจได้ด้วยเช่นกัน เช่นกรณีของกุสตาฟ โฟลแบรต์ (Gustave Flaubert) นั้นถึงกับเขียนจดหมายไปถึงมิตรสหายหลุยส์ โกเลต์ (Louise Colet) ว่าหากเขาลับโลกไปก่อน รบกวนช่วยฝังร่างเขากับผลงานทั้งหมดลงไปด้วย แบบเดียวกับที่คนเถื่อนฝังร่างของตนไปพร้อมกับม้า

แน่นอนว่า สมุดต้นฉบับ/ต้นฉบับลายมืออาจถูกสร้างด้วยเจตนาอีกแบบ คือเปลี่ยนมันเป็น ‘สิทธิ์’ ในการพิมพ์งาน เช่น ต้นฉบับลายมือของเชคสเปียร์ในไอร์แลนด์ช่วงปลายศตวรรษที่ 18 หรืออาจเป็นสินค้าเพื่อการเก็งกำไร เช่นกรณีของ เจมส์ จอยซ์ (James Joyce) ที่พยายามทำสมุดต้นฉบับลายมือของนวนิยาย Ulysses ขึ้นมาเพื่อจำหน่ายแก่นักสะสมโดยเฉพาะ ดังที่เขาได้จำหน่ายต้นฉบับนี้แก่ทนายชาวนิวยอร์ก ผู้อุปถัมภ์ศิลปินและนักเขียนทั้งหลายในปี 1919